Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946
We współczesnym świecie Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946 stał się tematem o dużym znaczeniu i zainteresowaniu szerokiego spektrum społeczeństwa. Niezależnie od tego, czy chodzi o wpływ na zdrowie, gospodarkę, środowisko czy kulturę, Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946 przyciągnął uwagę zarówno ekspertów, jak i obywateli. W miarę jak wkraczamy w XXI wiek, znaczenie zrozumienia i zajęcia się Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946 staje się coraz bardziej naglące. W tym artykule podjęto próbę zbadania różnych aspektów Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946, przeanalizowania jego przyczyn, konsekwencji i możliwych rozwiązań. Poprzez podejście multidyscyplinarne ma na celu rzucić światło na kwestię, która nie tylko wpływa na nasze życie na poziomie indywidualnym, ale ma także reperkusje na dużą skalę dla społeczeństwa jako całości.
Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich w latach 1944–1946 – fala przymusowych przesiedleń ludności polskiej ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej w nowe granice Rzeczypospolitej Polskiej („Polski Ludowej”) przeprowadzona w wyniku zawarcia układów republikańskich (1944) pomiędzy PKWN, a trzema republikami ZSRR (białoruską, ukraińską i litewską).
Układy republikańskie były następstwem „Porozumienia między PKWN a rządem ZSRR o polsko-radzieckiej granicy” podpisanego 27 lipca 1944 w Moskwie przez Edwarda Osóbkę-Morawskiego i Wiaczesława Mołotowa. Przymusowe przesiedlenia objęły tereny II Rzeczypospolitej odebrane Polsce na rzecz ZSRR w wyniku „Porozumienia między PKWN a rządem ZSRR o polsko-radzieckiej granicy”, którego postanowienia zostały potwierdzone na konferencji jałtańskiej (1945), ustalającej m.in. przebieg granicy polsko-radzieckiej.
Przez propagandę ówczesnych komunistycznych władz Polski, proceder ten był nazywany fałszywie repatriacją, jednak de facto był ekspatriacją z obszarów zamieszkiwanych przez tę ludność od wielu pokoleń.
Tło
Pierwsza fala masowych przesiedleń Polaków z Kresów miała miejsce w latach 1935–1938 podczas likwidacji polskich regionów autonomicznych: Marchlewszczyzny i Dzierżowszczyzny, oraz w okresie operacji polskiej NKWD, druga w latach 1940–1941 podczas czterech wielkich akcji deportacyjnych Polaków z Kresów (sowieckie deportacje 1939–1941).
Pomiędzy styczniem i październikiem 1944 r. Armia Czerwona zajęła wschodnią część II Rzeczypospolitej. 27 lipca tego roku rząd radziecki i PKWN podpisały porozumienie o wyznaczeniu granicy polsko-radzieckiej wzdłuż tzw. linii Curzona. 9 września PKWN porozumiał się z rządami Ukraińskiej SRR i Białoruskiej SRR ws. przesiedlenia ludności polskiej i żydowskiej z tych republik oraz ukraińskiej i białoruskiej z okrojonej Polski, zaś 22 września analogiczne porozumienie podpisano z władzami Litewskiej SRR. Formalnie wyjazdy miały odbywać się dobrowolnie. W praktyce jedynie na Wołyniu[potrzebny przypis] Polacy chętnie rejestrowali się na wyjazd w obawie przed dalszymi aktami przemocy ze strony ukraińskich nacjonalistów. Równocześnie od lipca trwały masowe aresztowania wśród ujawniających się partyzantów AK oraz osób posądzanych o współpracę z podziemiem (ok. 34 000 ludzi), a także mobilizacja do ludowego Wojska Polskiego oraz Armii Czerwonej (ok. 160 000 ludzi).
Przebieg przesiedleń
Porozumienia zakładały zakończenie akcji przesiedleńczej do 1 lutego 1945 r., jedynie układ z Litewską SRR zakładał realizację do 1 kwietnia 1945 r. W praktyce przesiedlenia rozpoczęły się dopiero w listopadzie i grudniu 1944 r., a dopiero w trakcie konferencji jałtańskiej w lutym 1945 r. nowa granica polsko-radziecka uzyskała akceptację aliantów zachodnich. Wówczas dopiero nastąpiło przyśpieszenie akcji przesiedleńczej, związane także z nasileniem represji radzieckich. Ostatecznie przesiedleń nie udało się zrealizować w założonym terminie, dopiero wiosną 1945 r. nastąpiło przyśpieszenie przemieszczania ludności. Dopiero 6 VII podpisano umowę o przesiedleniach pomiędzy TRJN i rządem ZSRR, a dopiero na konferencji poczdamskiej (lipiec 1945 r.) przyznano Polsce ziemie zachodnie. 16 sierpnia 1945 r. podpisano układ graniczny pomiędzy Polską i ZSRR.
Ze względu na powyższe czynniki największa liczba wyjazdów przesiedleńców miała miejsce latem i jesienią 1945 r. oraz wiosną 1946 r. W odróżnieniu od terenów Ukraińskiej SRR, władze republik Białoruskiej i Litewskiej utrudniały rejestrację chętnych do wyjazdu, a następnie zablokowały wyjazd ok. połowy zarejestrowanych. Było to związane z obawą o wyludnienie tych terenów, które ludność polska zasiedlała dość zwarcie, a także nadzieją, że ludność wiejska zostanie łatwo zbiałorutenizowana i zlituanizowana po wysiedleniu mieszkańców miast.
Z Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
Z terenu Litewskiej SRR wysiedlono 148 tys. Polaków spośród 375,6 tys. zarejestrowanych do wyjazdu. Z terenów Litwy Kowieńskiej wyjechało ok. 2 tys. Polaków. Większość przesiedleńców z Litwy osiadła w woj. olsztyńskim i gdańskim, mniejsze grupki we wrocławskim.
Wyjechały osoby duchowne: 14 lipca 1945 po wypuszczeniu z aresztu arcybiskup Romuald Jałbrzykowski z sekretarzem ks. Stanisławem Czyżewskim i siostrami szarytkami. Wyjechał także kleryk (późniejszy kardynał) Henryk Gulbinowicz. Z Uniwersytetu Stefana Batorego wyjechali do Torunia m.in. Władysław Dziewulski, Tadeusz Czeżowski, Jan Prüffer, Henryk Elzenberg, Tymon Niesiołowski, Konrad Górski, Jerzy Remer, Wilhelmina Iwanowska, Stefan Srebrny i wielu innych.
Wśród wysiedlonych byli także obywatele przedwojennej Litwy, np. polityk Wiktor Budzyński, bibliotekarka Marta Burbianka, działaczka polonijna Helena Szwejkowska, późniejszy aktor Gustaw Lutkiewicz, który uciekł w 1945 do Suwałk. Późniejsza alpinistka Wanda Rutkiewicz wyjechała jako dziecko.
Z Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
W okresie pierwszej masowej akcji wysiedleńczej, której kulminacja przypadła na drugą połowę 1945 i pierwsze półrocze 1946, z zachodnich terenów Ukraińskiej SRR (przed wojną południowo-wschodnich terenów II RP) przesiedlono od 778 do 792,7 tys. osób, w tym 752,1 tys. Polaków, 30,3 tys. Żydów i 10,3 tys. przede wszystkim Ukraińców (członków rodzin) i Romów. Z b. Galicji Wschodniej przesiedlonych zostało 652 tys. osób, w tym ok. 618,2 tys. Polaków, 24,5 tys. Żydów i ponad 9,2 tys. Ukraińców, z czego ze Lwowa – 104 446 osób, w tym 98 865 Polaków, 3349 Żydów i 2232 innych. Łącznie z województwa stanisławowskiego wyjechało 97,3 tys. Polaków, z woj. lwowskiego 269,5 tys. i z woj. tarnopolskiego 251,5 tys. Polaków. Z województwa wołyńskiego przesiedlono 140 700 osób, w tym nie więcej niż 133,9 tys. Polaków, ponad 5,8 tys. Żydów i blisko 1000 innych. Ponadto z odebranej Rumunii Bukowiny wyjechało do Polski ok. 6 tys. Polaków. Ludność Polska z tego obszaru osiadła głównie na zachodzie województwa śląskiego oraz w woj. wrocławskim.
Z Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
Z Białoruskiej SRR wysiedlono w latach 1944–1946 226,3 tys. Polaków spośród 529,2 tys. zarejestrowanych. Wysiedleńcy osiedlali się głównie w woj. wrocławskim i zachodniej części poznańskiego oraz w szczecińskim i gdańskim.
Z głębi ZSRR
Ponadto w czerwcu 1945 r. rozpoczęła się ewakuacja Polaków z głębi ZSRR – byłych zesłańców, łagierników i uchodźców. Po podpisaniu porozumienia z 6 lipca uległa ona przyśpieszeniu. Pierwotny termin (koniec 1945 r.) nie został dotrzymany. Do tego czasu do kraju powróciło 22 tys. Polaków (10% zarejestrowanych). Największą intensywność repatriacja z głębi ZSRR przybrała w kwietniu i maju 1946 r., a do końca sierpnia przyjechało do Polski 248,2 tys. ludzi, z czego ok. 125 tys. Polaków. W 1947 r. przybyły 7964 osoby, w 1948 r. – 7251, a w 1949 r. – 2614 osób. Wśród tych ludzi zesłańcy z czasów pierwszej okupacji radzieckiej stanowili zdecydowaną mniejszość, większość została aresztowana na Kresach lub w centralnej Polsce w latach 1944 i 1945 r. W latach 1951–1952 władze ZSRR zgodziły się na powrót 787 dzieci przetrzymywanych w radzieckich domach dziecka.
Kolejne akcje przesiedleńcze
W latach 1955–1959 zostało przeprowadzone kolejne masowe wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich.
Zestawienie liczby przesiedlonych" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj | edytuj kod]
| Lp. | Pochodzenie wysiedlonych | Szacunek liczby osób zakwalifikowanych do przesiedlenia | Szacunek liczby osób wysiedlonych w nowe granice Polski | Udział procentowy liczby osób wysiedlonych dla szacunku: | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| dolny | górny | dolny | górny | dolnego | górnego | ||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 1 | Ukraińska SRR | 854 809 | 854 809 | 772 564 | 772 564 | 90,4% | 90,4% |
| 2 | Białoruska SRR | 520 355 | 535 284 | 226 315 | 273 502 | 42,3% | 51,1% |
| 3 | Litewska SRR | 379 498 | 383 135 | 171 158 | 197 156 | 45,1% | 51,5% |
| 4 | Migracje spontaniczne (ucieczka ludności kresowej przed frontem latem 1944 i mobilizacja do armii Berlinga w latach 1944–1945) | --- | --- | 300 000 | 300 000 | --- | --- |
| 4 | ucieczka ludności kresowej przed ukraińskimi czystkami etnicznymi 1942–1944 | --- | --- | 300 000 | 300 000 | --- | --- |
| Razem | 1 754 662 | 1 773 228 | 1 770 037 | 1 843 222 | |||
Dostępna literatura
- Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wyd. Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X.
- Opracowanie poświęcone przesiedleniom m.in. z Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w nowe granice Polski
- Repatriacje i migracje ludności pogranicza w XX wieku. bialystok.ap.gov.pl. .
- Zofia Lewartowska Polskie przesiedlenia – historia nieznana
- S. Ciesielski, A. Srebrakowski, Przesiedlenie ludności z Litwy do Polski w latach 1944-1947, „Wrocławskie Studia Wschodnie” Nr 4: 2000, s.227-253.. hist.uni.wroc.pl. .
Zobacz też
- represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939-1946
- wysiedlenia Polaków podczas II wojny światowej
- wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1955–1959
Przypisy
- ↑ Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944-1947. Wybór dokumentów, Warszawa: Neriton, 2000.
- ↑ a b c d e f g h Polacy. Okres 1944/45–1947, Witold Sienkiewicz, Grzegorz Hryciuk (red.), Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, Warszawa: Demart S.A., 2008, s. 82–87, ISBN 978-83-7427-391-6 (pol.).
- ↑ a b Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń: Wyd. Adam Marszałek, 2005, s. 331, ISBN 83-7441-121-X, OCLC 830722458.
- ↑ Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń: Wyd. Adam Marszałek, 2005, s. 334, ISBN 83-7441-121-X, OCLC 830722458.
- ↑ Tarik Cyril Amar, Zabójstwo we Lwowie. Koniec miasta wieloetnicznego, budowa sowiecko-ukraińskiego Lwowa i los modelowego miasta pogranicza, , „Nowa Ukraina”, nr 1–2/2007, s. 107–121.
- ↑ Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944–1947. Wybór dokumentów, Warszawa: Neriton, 2000.
- ↑ Grzegorz Hryciuk: Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski. Demart.
- ↑ Zofia Kurzowa: Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich;wydawnictwo PWN.