W tym artykule zajmiemy się tematem Pożary w Polsce, który przykuł uwagę zarówno ekspertów, jak i entuzjastów. Od samego początku Pożary w Polsce był przedmiotem dużego zainteresowania i debaty, generując szeroką gamę opinii i teorii. Na przestrzeni historii Pożary w Polsce okazał się istotnym elementem w różnych obszarach, od nauki i technologii po kulturę i sztukę. W tym artykule proponujemy dogłębną analizę wielu aspektów otaczających Pożary w Polsce, zapewniając czytelnikowi szeroką i kompletną wizję tego fascynującego tematu.
Pożary w Polsce – pożary należały do najstraszniejszych plag polskich miejscowości. Gęsta, najczęściej łatwopalna zabudowa, w przypadku pożarów często prowadziła do doszczętnego zniszczenia dotkniętych nimi wsi i miast. Średniowieczne osiedla miejskie budowano z drewna, co gorsza zazwyczaj bez żadnego planu. Nagminnym zjawiskiem były drewniane dobudówki – na przykład w Warszawie stojący na Rynku Starego Miasta ratusz był jeszcze do początku XIX w. obudowany kramami i warsztatami rzemieślników. Plagę pożarów najlepiej ilustruje sytuacja w dwóch najważniejszych miastach Polski: Krakowie i Warszawie. W Krakowie wielkie pożary miały miejsce w latach: 1125, 1205, 1241, 1259, 1285, 1306, 1405, 1407, 1445, 1504, 1528, 1536 i 1587, a w Warszawie w latach: 1384, 1480, 1515, 1607, 1697. Groźne pożary zniszczyły też wiele mniejszych miast polskich.
Duża liczba wybuchających pożarów oraz powodowane nimi szkody, spowodowały zainteresowanie się tą problematyką zarówno samorządów miast, jak i ich właścicieli. Jako pierwsze przepisy przeciwpożarowe wprowadziły największe polskie miasta – np. w 1374 r. Kraków. Mniejsze miasta również wydawały w tym zakresie swoje rozporządzenia. Przykładem jest zachowany wilkierz Starego Helu z ok. 1430, który obok innych zagadnień porządkowych wprowadzał ostre przepisy przeciwpożarowe. Rada Miejska Warszawy uchwałami z lat 1546, 1548 i 1550 wprowadziła porządki ogniowe, zobowiązujące mieszkańców do czynnego udziału w gaszeniu pożarów. Praktycznie do końca wieku XVIII obrona przed ogniem leżała wyłącznie w gestii mieszkańców miasta, wśród których szczególną rolę odgrywały organizacje cechowe.
Problematyka pożarowa znajdowała swoje odzwierciedlenie również w aktach kancelarii królewskich. Stałą praktyką kolejnych zasiadających na polskim tronie było zwalnianie miast poszkodowanych przez ogień od podatków. Dodatkowo monarchowie nakazywali dyslokację poza mury miejskie określonych obiektów (browarów, gorzelni, pieców garncarskich), co miało na celu zmniejszenie zagrożenia pożarowego.
Rozbiory Polski przyniosły wzmożenie twórczości legislacyjnej, tyczącej ochrony przeciwpożarowej. Właśnie wówczas zaczęły działać zarówno pierwsze ubezpieczenia przed ogniem (Krajowe Towarzystwo Ubezpieczeń od Ognia w Krakowie w 1860), jak i ochotnicze straże pożarne; w 1864 została założona ochotnicza Straż Ogniowa w Kaliszu i straż w Bydgoszczy, w 1865 straż w Krakowie.
Pożary niosły często znamienne skutki dla dotkniętych nimi miast. W wyniku pożarów miasta były przenoszone na inne miejsca (przykładem Połaniec), rozplanowywane na nowo bądź też zabudowane w odmiennej niż do tej porze manierze architektonicznej. Przykładami takich przeobrażeń mogą być pożar Lwowa z czerwca 1527, który spowodował powstanie zachowanej do dziś renesansowej zabudowy historycznego centrum, bądź też pożar Gdańska z 1945, w wyniku którego zniekształceniu została historyczna siatka ulic, szczególnie w rejonie Starego Miasta, gdzie przesunięciu uległa m.in. ul. Rajska, a inne uliczki zniknęły.
Skala zniszczeń cennych historycznie budowli, jaka nastąpiła w wyniku pożaru Krakowa w 1850 roku stała się z kolei impulsem do większego zainteresowania się ochroną zabytków, zaś w trakcie ich odbudowy nastąpił rozwój wiedzy w zakresie zagadnień konserwatorskich i historii sztuki.
Pożar Wawelu w 1595, wywołany alchemicznymi eksperymentami Zygmunta III Wazy, stał się jedną z przyczyn przeniesienia rezydencji królewskiej z Krakowa do Warszawy za panowania tego monarchy.
Wybuchające pożary przyczyniały się niekiedy paradoksalnie do rozwoju kultury, stając się inspiracją dla twórców dzieł sztuki. Pożar Lublina w 1719 zaowocował powstaniem panoramicznego obrazu miasta, znajdującego się do dziś w lubelskim kościele Dominikanów. Zniszczenie Gdańska w 1945, spowodowane nie tyle niemiecko-radzieckimi walkami o miasto, ile późniejszymi podpaleniami, zostało przedstawione w powieści Blaszany bębenek (1959) Güntera Grassa.
Poza pożarami obszarów zabudowanych znaczne straty przynosiły również pożary lasów, które często przybierały gwałtowny przebieg. Dla przykładu pożar, który wybuchł w okolicach Woziwody w 1863, w ciągu kilku godzin pochłonął przeszło 1200 ha lasu, a największy w historii pożar Borów Tucholskich z lata 1863 strawił 2333 ha lasu. Nie mniej gwałtowne bywają pożary lasów współcześnie (zobacz kalendarium).
Kalendarium
Poniżej przedstawiono chronologiczne zestawienie wybranych pożarów, zlokalizowanych na terenie ziem należących ówcześnie lub współcześnie do Polski, które ze względu na wielkość, rodzaj albo straty materialne i ludzkie doprowadziły do wielkich szkód lub ofiar w ludziach. Dla współczesności zamieszczono duże lub bardzo duże (w myśl klasyfikacji pożarniczych) pożary noszące znamiona katastrofy (min. 5 ofiar śmiertelnych) lub powodujące ogromne straty materialne lub straty w zakresie dziedzictwa kulturalnego i historycznego.
Średniowiecze
1203 – wielki pożar Jawora, w którym spłonęła cała (wówczas drewniana) zabudowa osady
1241 – pożar Krakowa, który zniszczył niemal całe miasto
1615 – pożar Grodziska Wielkopolskiego, który zniszczył znaczną część miasta
1618 – pożar Sochaczewa
23 września 1620 – pożar Drawska Pomorskiego – w 2 godziny spłonęło 300 domów mieszkalnych, kościół, ratusz wraz z całym archiwum miejskim, a także szkoła i młyny z zapasami mąki i zboża. Poważnie uszkodzone zostały dwie bramy miejskie oraz jeden z mostów.
1658 – największy pożar Gryfic, który strawił całą południowo-zachodnią część miasta (zob. historia Gryfic)
1662 – pożar Drezdenka, który strawił je doszczętnie
1668 – pożar Gryfic, który zniszczył ponownie większość miasta
19 czerwca 1672 – pożar Szprotawy, który strawił zarówno zabudowę miasta (ratusz, kościoły, szkoły, klasztor), jak i przedmieść, a nawet zadaszony most na Bobrze. W celu szybkiej odbudowy miasta cesarz Leopold wydał nowe przepisy przeciwpożarowe.
1674 – wielki pożar Złotowa, który strawił niemal całą zabudowę z wyjątkiem 5 domów
24 czerwca 1698 – pożar Mrągowa, w którym miasto prawie całkowicie spłonęło
23 czerwca 1702 – pożar Szprotawy – w ciągu 2 godzin spłonęło całe miasto z kościołem, ratuszem i bramami, a nawet drewnianymi wodociągami. Odbudowa miasta z wprowadzonym obowiązkiem wznoszenia kominów z cegły zakończyła się w 1732 roku; przy okazji wytyczono ul. Poprzeczną jako drogę przeciwpożarową.
26 czerwca 1706 – pożar Iławy, najgroźniejszy pożar w dziejach miasta
marzec 1717 – wielki pożar Poznania, który objął niemal całe miasto
październik 1718 – największy pożar Koszalina, w którym spłonęło prawie całe miasto wraz z zamkiem Książąt Pomorskich i po którym rozważano likwidację miasta
10 marca 1984 – nocny pożar w Ośrodku Wypoczynkowym Turystyki i Rekreacji „Wisła” w Modlinie; w pożarze śmierć poniosło osiem instruktorek ZHP biorących udział w szkoleniu zuchowym
26–30 sierpnia 1992 – pożar lasu koło Kuźni Raciborskiej – 3 ofiary śmiertelne, spłonęło 100 km² lasu (największy pożar lasu w powojennej historii Polski)
22 sierpnia 2009 – pożar w Chińskim Centrum Handlowym w Wólce Kosowskiej – spłonęła hala o powierzchni 3000 m², bez ofiar
8 listopada 2010 – pożar w na stacji Białystok – zderzenie dwóch pociągów towarowych wiozących produkty ropopochodne spowodowało zapłon chemikaliów – 3 osoby ranne, straty materialne wielkich rozmiarów w infrastrukturze kolejowej
17 czerwca 2011 – pożar kamienicy w Świętochłowicach – 5 ofiar śmiertelnych
31 grudnia 2011 – pożar drewnianego domu w Białej Podlaskiej – 8 ofiar śmiertelnych
14 listopada 2013 – wybuch gazu i pożar kilkunastu budynków mieszkalnych w Jankowie Przygodzkim – 2 ofiary śmiertelne, 13 osób rannych (w tym kobieta i 2-latka w stanie krytycznym)
31 sierpnia 2015 – pożar drewnianego kościoła św. Doroty w Łodzi – zabytkowy obiekt uległ niemal całkowitemu zniszczeniu
26 stycznia 2018 – wybuch gazu i pożar budynków mieszkalnych w Murowanej Goślinie
25 maja – 1 czerwca 2018 – pożar wysypiska odpadów firmy Green-Tec Solutions w Zgierzu – płonęło ok. 50 tys. ton sprasowanych tworzyw sztucznych na obszarze 4 ha, w akcji wzięło udział ponad 1000 strażaków, istniało zagrożenie wybuchu w sąsiadującym zakładzie chemicznym; przyczyną było podpalenie, jednak nie wykryto sprawcy
26 grudnia 2018 – pożar budynku na Żeraniu w Warszawie – 6 ofiar śmiertelnych
27 listopada 2019 – pożar fabryki mebli w Turku – ogniem została objęta hala o powierzchni 20 tys. m², w akcji gaśniczej brały udział 42 zastępy straży oraz oddział do zwalczania zagrożeń chemicznych – straty szacowane na ok. 300 mln PLN – przyczyna: zwarcie w wentylatorze
4 grudnia 2019 – wybuch gazu i pożar w Szczyrku – podczas wykonywania przewiertu na kable energetyczne został uszkodzony rurociąg gazowy – 8 ofiar śmiertelnych (w tym czworo dzieci) w pobliskim dwupiętrowym domu mieszkalnym
19–26 kwietnia 2020 – pożar w Biebrzańskim Parku Narodowym – zniszczonych zostało ok. 53 km² cennych przyrodniczo obszarów – przyczyna: susza i wypalanie traw
10–13 lutego 2022 – pożar w fabryce ceramiki sanitarnej Cersanit w Starachowicach – spłonęła część hali produkcyjnej o powierzchni 4 tys. m², w akcji brało udział 29 jednostek straży z 4 powiatów, straty szacowane na 80 mln PLN
23 marca 2022 – pożar zakładu przetwórstwa odpadów w Broniewicach – spłonęły 3 hale z maszynami, budynek administracyjno-socjalny i składowisko odpadów o powierzchni 1200 m²; w akcji brało udział 50 jednostek straży, 1 strażak został lekko ranny
26 kwietnia 2022 – pożar magazynu chemikaliów poprodukcyjnych w Goleniowie – spłonęło ok. 200 Mg łatwopalnych odpadów i 1200 m² powierzchni hali magazynowej; na czas gaszenia pożaru wstrzymano ruch pociągów na linii kolejowej Szczecin – Świnoujście znajdującej się 20 m od obiektu; w czasie pożaru dochodziło do wybuchów beczek z rozpuszczalnikami, co bardzo utrudniało akcję gaśniczą
30 maja – 1 czerwca 2022 – pożar w zakładzie przetwarzania odpadów w Promniku – spłonęła hala magazynowa o powierzchni 8000 m² z tworzywami sztucznymi będącymi surowcem dla paliw alternatywnych; wystąpiło bardzo duże zadymienie
22–23 lipca 2023 – pożar hali magazynowej w zielonogórskimPrzylepie, w której było składowanych ok. 5 tys. m³ toksycznych odpadów; w gaszeniu pożaru brało udział ok. 200 strażaków, 100 żołnierzy WOT, żołnierze z Centralnego Ośrodka Analizy Skażeń oraz użyto dwóch samolotów gaśniczych; wstrzymano ruch pociągów na przebiegającej obok linii kolejowej Wrocław – Szczecin; podczas pożaru dochodziło do niekontrolowanych wybuchów, do atmosfery zostało uwolnionych wiele toksycznych substancji
27 lipca 2023 – pożar hali w Luboniu przy ul. Przemysłowej – spłonęła hala o powierzchni ok. 1500 m², w której produkowano półfabrykaty dla cukiernictwa i piekarnictwa; w akcji brało udział ok. 100 strażaków; zdarzenie zapoczątkował pożar wózka widłowego
8–10 sierpnia 2023 – pożar hali produkcyjno-magazynowej w Sulejówku przy ul. Poziomkowej, w której wyrabiano wyroby skórzane; pożar rozpoczął się w magazynie o powierzchni ok. 1000 m² na poddaszu; w akcji gaśniczej wzięło udział ok. 400 strażaków
20/21 sierpnia 2023 – pożar hali firmy produkującej opony w Dębicy – spłonęła hala o powierzchni ok. 3 tys. m² z kilkunastoma prasami do produkcji opon; w akcji wzięło udział 140 strażaków z 6 powiatów, ewakuowano ponad 200 pracowników; straty szacowane są na kilka milionów złotych
2 września 2023 – pożar hali targowej w Wólce Kosowskiej – spłonęło ok. 6 tys. m² (z całkowitej powierzchni 30 tys. m²) hali targowej wypełnionej tekstyliami, obuwiem i podobnymi towarami
25 września 2023 – pożar hali produkcyjnej w Cmolesie – spłonęła hala o powierzchni ok. 1200 m², w której przetwarzano tworzywa sztuczne; 8 osób zostało ewakuowanych, z pożarem walczyło ponad 100 strażaków z okolicznych powiatów
3 października 2023 – pożar przy ul. Gdyńskiej w Stargardzie – spłonęła hala produkcyjna o pow. 2000 m² należąca do producenta materiałów ochrony przeciwpożarowej
3 marca 2024 – pożar zakładu meblarskiego w Kaninie – spłonęły 4 hale o powierzchni ok. 4,5 tys. m², w gaszeniu pożaru wzięło udział ponad 100 strażaków, konieczne było doprowadzenie wody z okolicznych cieków, co spowodowało nieprzejezdność niektórych dróg, ponadto wystąpiło bardzo duże zadymienie; zakład spłonął doszczętnie
12 kwietnia 2024 – pożar budynku Akademii im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim przy ul. Teatralnej – spłonął dach o powierzchni ok. 1,5 tys. m², znajdujące się pod nim trzecie piętro i sąsiedni budynek; na czas akcji gaśniczej wstrzymano ruch pociągów na położonej nieopodal linii kolejowej; straty szacowane są na ok. 100 milionów złotych
↑Wiesław Zdanowicz: Kalendarium dziejów Świebodzina i okolic do roku 1945. Świebodzin: RiO Agencja Reklamowo - Prasowa Renata Orłowska-Zdanowicz, 2003, s. 21. ISBN 83-917298-0-X.