Andy

W następnym artykule zagłębimy się w fascynujący świat Andy. Od jego początków po dzisiejszą ewolucję, zbadamy wszystkie aspekty związane z tym tematem. Odkryjemy jego wpływ w różnych obszarach, jego związek z innymi dziedzinami nauki i jego znaczenie we współczesnym społeczeństwie. Poprzez dogłębną i szczegółową analizę zbadamy różne punkty widzenia i opinie ekspertów, które pozwolą nam lepiej zrozumieć znaczenie i znaczenie Andy w dzisiejszym świecie.

Andy na mapie topograficznej Ameryki Południowej
Cono de Arita na Salta (Argentyna)
Cerro Chaltén
Santiago de Chile na tle zachodnich stoków Andów
Szczyt Alpamayo w Andach peruwiańskich
Cerro Torre
Machu Picchu i Huayna Picchu w tle
Pico Bolivar
Torres del Paine
Licancabur
Yerupaja
Dolina andyjska
Antizana, Ecuador

Andy (hiszp. Los Andes, Cordillera de los Andes) – łańcuch górski w Ameryce Południowej na terytorium Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile i Argentyny. Są to góry fałdowe ciągnące się wzdłuż Oceanu Spokojnego od zatoki Morza Karaibskiego na północy po Ziemię Ognistą na południu, na przestrzeni ponad 9000 km – najdłuższy łańcuch górski na Ziemi. Szerokość wynosi 200–800 km. Najwyższymi szczytami są Aconcagua (6961 m), Ojos del Salado (6893 m) oraz Nevado Pissis (6793 m).

Podział

Andy dzielą się na Andy Północne (położone w strefach klimatów równikowego i podrównikowego, umownie, do ok. 12°S), Andy Środkowe (znajdujące się w strefie klimatu zwrotnikowego, od ok. 12 do ok. 29°S) i Andy Południowe (położone w strefach klimatów podzwrotnikowego, umiarkowanego i subpolarnego, od ok. 29°S).

Składają się z 2–4 łańcuchów górskich, zwanych kordylierami: Kordyliery Wschodniej (wzdłuż wybrzeża M. Karaibskiego), Centralnej (równolegle do K. Zachodniej, od Morza Karaibskiego po Andy Centralne), Zachodniej (od Morza Karaibskiego do przylądka Horn) i Nadbrzeżnej (wzdłuż brzegu Oceanu Spokojnego). Kordyliera Wschodnia tworzy w Wenezueli podwójny grzbiet – Andy Karaibskie. Rozdzielają je głębokie, podłużne obniżenia (jak Wielka Dolina Centralna w Ekwadorze czy Dolina Środkowochilijska)

Historia i rzeźba

Andy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. Zbudowane są z różnorodnych skał magmowych, osadowych i metamorficznych, z dużym udziałem młodych pokryw lawowych. Są obszarem aktywnym sejsmicznie z najwyższymi na świecie wulkanami: w Andach Północnych m.in. Tolima (5215 m), Antisana (5704 m), Cotopaxi (5896 m) – uważany za jeden z najbardziej aktywnych wulkanów, oraz Andach Środkowych m.in. El Misti (5822 m), Llullaillaco (6739 m) – najwyższy czynny wulkan.

Klimat i stosunki wodne

Andy są położone w kilku strefach klimatycznych, począwszy od północy od klimatów równikowych, poprzez zwrotnikowe, podzwrotnikowe i umiarkowane aż po klimat subpolarny na krańcach południowych. Prawie wszędzie panuje chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością.

Andy tworzą barierę klimatyczną, która ogranicza wpływ Oceanu Spokojnego na klimat wnętrza Ameryki Południowej. Wzdłuż biegnie główny wododział kontynentu południowoamerykańskiego. Mają tam źródła: Amazonka, Colorado, Rio Negro, Chubut, Magdalena, a także liczne dopływy Orinoka, Amazonki i Parany. Niektóre rzeki, zwłaszcza w Andach Środkowych, mają charakter okresowy lub epizodyczny. Na terenie Andów występują liczne jeziora (głównie na terenie Andów Południowych).

Flora i fauna

Na północy stoki Andów porośnięte są wilgotnym lasem równikowym, w którym rosną np. przedstawiciele Espeletia. Dla części środkowej charakterystyczne są formacje pustynne i półpustynne (tzw. puna); lasy porastają tę część Andów wyłącznie od strony wschodniej. Na śródgórskich wyżynach w miejscach pustynnych napotkać można solniska, np. na pustyni Atakama – występuje tam uboga roślinność, głównie słonorośla, kaktusy, z rzadka krzewy. Dalej na południe pojawiają się od strony oceanu zimozielone zarośla twardolistne, zaś po stronie kontynentu – stepy. Na obszarach nadmorskich, zalewanych podczas przypływów, rosną namorzyny. Powyżej 40°S występuje roślinność antarktyczna. Wyżynę Patagońską porasta roślinność stepowa i półpustynna, a na Ziemi Ognistej występuje tundra subarktyczna.

Charakterystycznymi dla Andów gatunkami zwierząt są lamy, gwanako andyjskie, wikunia, tapir górski, jelenie: huemale, kilka gatunków z rodzaju Mazama, pudu, niedźwiedź andyjski; z ptaków m.in. kondorowate, łyska andyjska i skalikurek andyjski. Żyją tam także koszatniczki.

Szczyty

Szczyty według wysokości:

L.p. Wysokość
 Szczyt Pasmo Państwo Fotografia
1 6961 Aconcagua Argentyna Argentyna
2 6893 Ojos del Salado Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile
3 6793 Pissis Puna de Atacama Argentyna Argentyna
4 6770 Mercedario Cordillera de la Ramada Argentyna Argentyna
5 6768 Huascaran Cordillera Blanca Peru Peru
6 6759 Cerro Bonete Puna de Atacama Argentyna Argentyna
7 6758 Nevado Tres Cruces Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile
8 6723 Llullaillaco Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile
9 6658 Walther Penck Puna de Atacama Argentyna Argentyna
10 6638 Incahuasi Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile

Najważniejsze szczyty w Andach:

Chile:

Granica boliwijsko-chilijska:

Argentyna:

Granica argentyńsko-chilijska:

Boliwia:

Peru:

Ekwador:

Kolumbia:

Wenezuela:

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f praca zbiorowa: Wielki Encyklopedyczny Atlas Świata. T. 17. Ameryka Południowa. Warszawa: PWN, 2006, s. 6–11, 19–21. ISBN 978-83-01-14-932-1.
  2. ↑ Aconcagua wyższa o ponad metr! , tierralatina.pl – Ameryka Łacińska i Karaiby (pol.).

Linki zewnętrzne

Enciclo
Wikious
Sapientia
Scientia
Boobota
Anandapedia
Sagapedia
Wikithot