Łuk triumfalny

Łuk triumfalny (łac. fornix, arcus, arcus triumphalis) – budowla w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy, stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego. Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, później budowle tego typu wznoszono w innych krajach i epokach historycznych.

Historia

Geneza

W miastach rzymskich były to budowle reprezentacyjne, będące wynalazkiem italskim, wcześniej nieznane cywilizacji helleńskiej. Geneza ich łączy się z religijnym obrzędem triumfu, gdy zwycięski wódz i jego wojsko wkraczając do miasta po złożeniu ofiar, rytualnie przekraczali jego uświęconą granicę – pomoerium. Służyła temu umyślnie wzniesiona brama, po której przejściu dalszy przemarsz przybierał charakter pochodu triumfalnego. U Rzymian początki tych budowli odnosi się do do II wieku p.n.e. (poprzedzały je ozdobne bramy budowane przez Etrusków), a pod koniec okresu republiki główne forum Rzymu (Forum Romanum) zabudowane było wieloma łukami. Najstarszym był łuk Fabiusza wzniesiony dla upamiętnienia zwycięstwa nad celtyckimi Allobrogami w 121 p.n.e. Z 29 p.n.e. pochodził łuk Augusta dedykowany Oktawianowi po zwycięstwie pod Akcjum, kolejnym był łuk Tyberiusza z 19 n.e. i od epoki Augusta budowle te stają się popularne również w rzymskich miastach prowincjonalnych, m.in. w Galii.

Architektura

Zwykle łuki triumfalne budowano jako konstrukcje stałe i niektóre z nich przetrwały stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi jednorazowo dla uczczenia ważnego wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk.

Przykłady łuków triumfalnych

Starożytne

w Rzymie

Łuk Augusta – niezachowany
Łuk Tyberiusza (15 lub 16) – niezachowany
Łuk Klaudiusza – niezachowany
Łuk Tytusa z 81 n.e.
Łuk Hadriana – niezachowany
Łuk Septymiusza Sewera z 203 r.
Łuk Konstantyna Wielkiego z 312–315 r.

Na obszarze imperium rzymskiego w:

Italii

Fano (Fanum) – łuk triumfalny Oktawiana Augusta z I wieku p.n.e. – nad Via Flaminia pomiędzy Rzymem a Rimini
Rimini (Ariminum) – łuk triumfalny Augusta kończący Via Flaminia, z I wieku p.n.e. (właśc. brama miejska)
Susa (Segusium) – łuk Augusta z pocz. I w. p.n.e.
Aosta (Augusta Salassorum) – łuk triumfalny Augusta z I w. p.n.e.
Ankona (Acona) – łuk triumfalny Trajana z II wieku n.e.
Arosa – łuk triumfalny św. Arosy z VIII wieku?^{[potrzebny przypis]}
Benewent (Beneventum) – łuk triumfalny Trajana z II wieku
Carsulae – łuk Trajana na Via Flaminia
Werona – łuk Gawiuszów na Via Postumia z I wieku n.e.

Galii

Orange – łuk Tyberiusza z I w.
Saint-Rémy-de-Provence – łuk w ruinach Glanum
Reims – łuk triumfalny Wrota Marsa z III lub IV wieku

Iberii

Alcántara – łuk Trajana na moście z czasów Juliusza Cezara. Na nim tablice Karola V i Izabeli II
Bera koło Tarraco – łuk Lucjusza Licyniusza Sury (konsul i legat cesarski) – I wiek p.n.e.

Grecji

Ateny – łuk triumfalny Hadriana
Saloniki – łuk triumfalny Galeriusza

Afryce Północnej

Trypolis – obecnie Libia, łuk Marka Aureliusza z II w.
Timgad (Timkad, Thamugadi) – łuk Trajana III w.
Tibissa – łuk triumfalny Karakalli III w.
łuk Septymiusza Sewera w Leptis Magna w Trypolitanii z 203 r., wzniesiony przez Septymiusza Sewera w jego rodzinnym mieście

Azji Mniejszej

Antalya – brama (łuk) Hadriana II w.
Patara – łuk Mettiusa (zarządcy Licji)

Lewancie

Latakia (Al-Lazikijja) – obecna Syria, łuk triumfalny Septymiusza Sewera.
Bosra – obecna Syria I w.
Palmira – obecna Syria III w.

Nowożytne

Państwo	Miasto	Nazwa	Data powstania	Upamiętnienie
Francja	Paryż	Arc du Carrousel	1806	dyplomatyczne zwycięstwa Napoleona, m.in. bitwę pod Austerlitz, poddanie Ulm, pokój w Preszburgu i traktaty tylżyckie
Francja	Paryż	Łuk Triumfalny (Arc de Triomphe)	1837	walczących i poległych za Francję w czasie wojen rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich
Gambia	Bandżul	Arch 22	1996	Gambijski zamach stanu w 1994 roku
Hiszpania	Grenada	Puerta de las Granadas	1536	ślub Karola V Habsburga z Izabelą Portugalską
Hiszpania	Madryt	Puerta de Toledo	1827
Hiszpania	Barcelona	Łuk Triumfalny w Barcelonie (Arc de Triomf)	1888	Powstał na Wystawę Światową 1888
Korea Północna	Pjongjang	Łuk triumfalny w Pjongjangu	1982	Postawiony został na cześć Kim Ir Sena za jego wkład w wyzwolenie Korei z rąk Japończyków (zgodnie z oficjalną historią KRLD)
Laos	Wientian	Patuxai	1957–1968
Malta	Żebbuġ	Łuk De Rohana	1798	Nadanie praw miejskich miastu (Città Rohan) przez Emmanuel de Rohan-Polduc, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (dekretem z 21 czerwca 1777)
Malta	Żabbar	Brama Hompescha	1801	Nadanie praw miejskich miastu (Città Hompesch) przez Ferdinand von Hompesch zu Bolheim, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (14 września 1797)
Malta	Santa Venera	Łuk Wignacourta	1615 (przebudowana w 2015)
Niemcy	Berlin	Brama Brandenburska	1791	upamiętnienie Fryderyka II Wielkiego
Niemcy	Monachium	Siegestor	1843–1850
Niemcy	Poczdam	Triumphtor	1850-51
Niemcy	Moguncja	Dativius Victor	III w. n.e. (odbudowany w 1978–1981)	Ku czci Jowisza
Polska	Ślesin	Łuk Napoleona	1811 lub 1812	ku czci Napoleona Bonapartego
Polska	Jabłonna	Łuk triumfalny w Jabłonnie	1837	upamiętnienie księcia Józefa Poniatowskiego
Rosja	Petersburg	Brama Narwska	1834	Ku czci rosyjskich pułków gwardii i ich udziału w wojnach z napoleońską Francją
Rumunia	Bukareszt	Arcul de Triumf	1936	Poświęcony jest wszystkim żołnierzom walczącym w barwach Rumunii
Ukraina	Kamieniec Podolski	Łuk Triumfalny króla Stanisława Augusta	1781	Łuk ku czci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
Ukraina	Nowogród Siewierski	Łuk Katarzyny Wielkiej (Тріумфальна брама в Новгороді-Сіверському)	1786	Na cześć Katarzyny II
Ukraina	Lwów	Pomnik Chwały	1921-1939	Na część polskich obrońców miasta Lwowa i Małopolski Wschodniej
Węgry	Vác	Łuk triumfalny w Vác (Váci diadalív)	1764	łuk z okazji przyjazdu cesarzowej Marii Teresy
Włochy	Neapol	Łuk w Castel Nuovo (Arco trionfale del Castel Nuovo)	1446-1458	Upamiętnienie triumfalnego wejścia króla Ferdynanda I do Neapolu w 1443
Włochy	Mediolan	Arco della Pace	1815	Pokój w Europie po Kongresie wiedeńskim

Ponadto w formie łuków triumfalnych w XVI-XIX wieku wznoszono bramy miejskie (np. w Gdańsku, Zamościu, Weronie, Antwerpii, Paryżu – Porte Saint-Denis w XVII wieku i Porte Saint-Martin).

Zobacz też

tetrapylon

Przypisy

↑ ^a ^b Pierre Grimal: Miasta rzymskie. Warszawa: PWN, 1970, s. 106.
↑ Margaret AnnM.A. Zaho Margaret AnnM.A., Imago Triumphalis. The Function and Significance of Triumphal Imagery for Renaissance Italian Rulers, New York: P. Lang, 2004, s. 18, ISBN 0-8204-6235-7, OCLC 50745172 .
↑ Jean-Claude Fredouille: Słownik cywilizacji rzymskiej. Katowice: „Książnica”, 1996, s. 162.
↑ Arc du Carrousel w Paryżu. Paryż.pl. . (pol.).
↑ Arch 22, Banjul. Access Gambia. . (ang.).
↑ The Alhambra and Generalife: Pomegranates Gate. Cicerone Granada. . (ang.).
↑ Lluis Bosch Pascual: Modernisme and the 1888 Universal Exposition of Barcelona. Historical Lab 1 Bruxelles-Brussels, 22 October 2005-12-19 . Reseau Art Noveau Network, 22.10.2005. s. 6. . (ang.).
↑ Guide to Pyongyang, The People’s Korea .
↑ Zammit 1992 ↓, s. 469-470.
↑ Zammit 1992 ↓, s. 513–514.
↑ ^a ^b Kwiatek 2006 ↓, s. 461.
↑ Łęcki 1996 ↓, s. 403.
↑ Maluśkiewicz 1980 ↓, s. 94.
↑ Pałac w Jabłonnie XVIII-wieczny zespół pałacowo-parkowy. Polska Akademia Nauk, Dom zjazdów i konferencji w Jabłonnie. . (pol.).
↑ Piotr Łopatkiewicz: Łuk triumfalny w Jabłonnej. Napoleon.org. . (pol.).
↑ Alina Payne: Dalmatia and the Mediterranean: Portable Archaeology and the Poetics of Influence. Leiden, Boston: Brill, 2014, s. 433. ISBN 978-90-04-26386-4.

Bibliografia

Vincent Zammit: Il-Gran Mastri – Ġabra ta' Tagħrif dwar l-Istorja ta' Malta fi Żmienhom – It-Tieni Volum 1680–1798. Valletta: Valletta Publishing & Promotion Co. Ltd., 1992. (malt.).
Jerzy Kwiatek: Polska – Urokliwy świat małych miasteczek. Wyd. 3. Warszawa: Sport i Turystyka MUZA SA, 2006, s. 461, 464. ISBN 83-7319-993-4.
Włodzimierz Łęcki: Wielkopolska. Warszawa: Sport i Turystyka, 1996, s. 403. ISBN 83-7079-589-7.
Piotr Maluśkiewicz: Województwo konińskie. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 94-95.

[grimal-1] Pierre Grimal: Miasta rzymskie. Warszawa: PWN, 1970, s. 106.

[2] Margaret AnnM.A. Zaho Margaret AnnM.A., Imago Triumphalis. The Function and Significance of Triumphal Imagery for Renaissance Italian Rulers, New York: P. Lang, 2004, s. 18, ISBN 0-8204-6235-7, OCLC 50745172 .

[3] Jean-Claude Fredouille: Słownik cywilizacji rzymskiej. Katowice: „Książnica”, 1996, s. 162.

[4] Arc du Carrousel w Paryżu. Paryż.pl. . (pol.).

[5] Arch 22, Banjul. Access Gambia. . (ang.).

[6] The Alhambra and Generalife: Pomegranates Gate. Cicerone Granada. . (ang.).

[7] Lluis Bosch Pascual: Modernisme and the 1888 Universal Exposition of Barcelona. Historical Lab 1 Bruxelles-Brussels, 22 October 2005-12-19 . Reseau Art Noveau Network, 22.10.2005. s. 6. . (ang.).

[8] Guide to Pyongyang, The People’s Korea .

[CITEREFZammit1992469-470-9] Zammit 1992 ↓, s. 469-470.

[CITEREFZammit1992513–514-10] Zammit 1992 ↓, s. 513–514.

[CITEREFKwiatek2006461-11] Kwiatek 2006 ↓, s. 461.

[CITEREFŁęcki1996403-12] Łęcki 1996 ↓, s. 403.

[CITEREFMaluśkiewicz198094-13] Maluśkiewicz 1980 ↓, s. 94.

[14] Pałac w Jabłonnie XVIII-wieczny zespół pałacowo-parkowy. Polska Akademia Nauk, Dom zjazdów i konferencji w Jabłonnie. . (pol.).

[15] Piotr Łopatkiewicz: Łuk triumfalny w Jabłonnej. Napoleon.org. . (pol.).

[16] Alina Payne: Dalmatia and the Mediterranean: Portable Archaeology and the Poetics of Influence. Leiden, Boston: Brill, 2014, s. 433. ISBN 978-90-04-26386-4.