Everest pʋʋ
Everest pʊʊ wɛ Himalaya pʊŋ hɛkɩŋ taa; kpaɣna Nepaalɩ, ɖenɖe payaɣ se Sagarmatha yɔ nɛ ŋkɔɔ ŋsɩɩna Siini hɔɔlʊʊ ŋgʊpayaɣ se Tibet yɔp. Eerɔpʋ mba na-kʊ pɩnaɣ 1847 nɛ pamaazɩ-kʊ lɛ pana se kʊ-kʊkʊyɩŋ taa maɣna mɛtanaa 8848; nɛ ŋgʊ kɩlɩna kʊyʊʊ keteŋga kpeekpe taa. Pʊʊ ŋgʊ, pɩnaɣ 1865 taa kɛ paya-kʊ kɩ-hɩɖɛ nɖɩ nɛ kpaɣna pɩnaɣ 1920 taa lɛ papaɣzɩkʊ-yɔɔ kolokaɣ seu.
Ɛlɛ, pʊʊ ŋgʊ kɩ-nikaɣ yɔɔ lɛ, ɛyaa nabɛyɛ sɩkɩ paa ɛsɩmtaa. Pɩnaɣ 1924 taa mba payaɣ se George Mallory nɛ Andrew Irvine yɔ, pakpawaɣ pʊʊ ŋgʊ kɩ-taa yɔ pehiu sɩm nɛ nɔɔyʊ ɛɛsɩŋ se papɩzaa patalɩ kɩ-taa yaa patatalɩ. Pɩnaɣ 1950 taa kɛ Népal ha nʊmɔʊ se weyi ɛsɔɔla se ɛkpaɣ kɩ-taa ɛpɩsɩɣ ɛkpa yem faaa. Paakpaɣ kɩ-taa lɛ, papɩzɩɣ patɩŋgɩna pɩtɛ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ nɛ pɩhadɛ kɩŋ; ɛlɛ pɩcaɣ kaɖɛ ɖɔɖɔ se ɛyʊ ɛtʊlɩ kɩ-taa. Kpaagbaa mbʊ yɔ mlɛ, pɩnzɩ nasɩtozo wayɩ lɛ, Edmund Hillary nɛ Tensing Norgay papɩzaa nɛ pakpa kɩ-taa nɛ patʊlɩ.
Kpaɣ nɛ mbʊyɔ, kɩ-yɔɔ kpaʊ wɛɛ nɛ pɩkpaɣ ɖoŋ n ɛ pɩkpaɣ. Ɛlɛ pɩnaɣ 1996 taa kɛkpɛtɛsaɣ sɔsɔwa nakɑyɛ laba nɛ ɛyaa sakɩyʒe hiu sɩm; nɛ kpaʊ nɛ mbʊ nɛ sɔnɔyɔ ɛyaa ɛzɩ mɩnɩŋ naalɛ sɩba. Paa nɛ mbʊ yɔ ɛyaa eeyeki kɩ-taa kpaʊ se pala ɛsɩyɛ egbena. Ɛyaa ɛzɩ kudokiŋ hiu nɛ naanza taka se pakpa kɩ-taakpaɣ pɩnaɣ 1922 taa nɛ pa-taa lɛ, kudokiŋ naanza pɩzɩna nɛ patʊlɩ kɩ-taa hem; ɛlɛ sherpas mba wɛna nɛ pasɩŋna-wɛ nɛ patʊlɩɣ kɩ-taa.
Pɩnaɣ 1847 taa anasaayɩnaa nabɛyɛ lɩ kʋ-yɔɔ. Pɩnzɩ cabɩ wayɩ lɛ, pamaɣzɩ kɩ-kʋkʋyɩmɩŋ nɛ pana se kɩtalɩ mɛtɛnaa 8 848. "Everest" pʋʋ kɩlɩna kʋyʋʋ kedeŋa yɔɔ cɩnɛ. Pʋ-yɔɔ kɩpɩsɩ ɛsɩyɛ egbena lone nɛ paa pɩnaɣ ŋga lɛ, anasaayɩnaa sakɩyɛ , kɔzɔ kɔzɩ "iŋkilisi" n̄ɩma, powoki nɛ pakpaɣ kʋ-yɔɔ. Ɛlɛ, ɛyaa ɛzɩ 200 mbʋ yɔ hiɣ sɩm pʋʋ ŋgʋ kɩ-kpaʋ nʋmɔʋ taa mbʋ yɔ pɩcaɣ kaɖɛ pɩdɩɩfɛyɩ nɛ pʋcɔ ɛyʋ tʋlɩ kʋ-n̄ʋʋ taa. Pɩnaɣ 1924 taa ɖajanaa panɛ George Mallory nɛ Andrew Irvine pakpaɣ nʋmɔʋ se powoki nɛ pakpa kʋ-n̄ʋʋ yɔɔ nɛ halɩ nɛ sɔnɔ patapɩsɩ, ɛyʋ tana mbʋ pɩtɛmna-wɛ yɔ.
Everest pʋʋ wɛ Siini ɛjaɖɛ taa, Neepalɩ tɛtʋ nɛ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ hɔɔlʋʋ taa, Xigazê egeetiye taa ɖeyi ɖeyi. Ɛyʋ ɛtalɩ Neepaalɩ tɛtʋ taa nɛ ɛkpaɣ "Col Sud" nʋmɔʋ yɔ, ɛlɩɣ kʋ-yɔɔ tobi. Kaaŋ sɔsɔŋ weyi payaɣ se "roches sédimentaires" yɔ, ɛnʋ wɛnɩ kʋ-n̄ʋʋ yɔɔ nɛ weyi payaɣ ɛlɛ se "roches métamorphiques" yɔ, ɛlɛ n̄ɛwɛɛ ki-liu tɛɛ.